Zastraszanie i dręczenie przez rówieśników jest formą przemocy i zachowaniem agresywnym, obecnym przeważnie na terenie szkoły i powodującym poważne konsekwencje dla rozwoju psychicznego i emocjonalnego dziecka oraz wpływającym na jego możliwości uczenia się. Zastraszanie może przybierać różne formy przemocy bezpośredniej i pośredniej, takie jak:
- przemoc fizyczna
- wykluczenie z grupy
- rozsiewanie plotek (zastraszanie społeczne)
- grożenie (zastraszanie werbalne)
- molestowanie seksualne
Badania wskazują, że od 10 do 15% uczniów staje się ofiarami różnych form agresji w szkole. Formy przemocy mogą przybrać 3 rodzaje: słowny, fizyczny lub pozawerbalny. Przemoc słowna to używanie wyzwisk, ośmieszanie, wyszydzanie oraz poniżanie (deprecjonowanie ofiary, jej cech i zachowań; okrutne drwiny, jawne przeciwstawienie się próbom nawiązania wspólnoty). Przemoc słowna to także: nakłanianie innych do obrażania i wyzywania, rozsiewanie złośliwych plotek, nakłanianie innych do wykluczenia z grupy, zerwania znajomości, rozsyłanie i publikowanie obraźliwych SMS-ów, e-maili, blogów, wpisów w Social Media, fabrykowanie obraźliwych zdjęć i szantaż.
Do przemocy fizycznej zalicza się: popychanie, zastawianie drogi, szarpanie, bicie, kopanie, opluwanie, rzucanie przedmiotami, zabieranie rzeczy. Przemoc fizyczna to również: kradzieże przedmiotów, zabieranie i ukrywanie rzeczy, zmuszanie do publicznego wykonywania obraźliwych i poniżających czynności, gestów, do wypowiadania poniżających słów, zmuszanie do podejmowania niechcianych zachowań oraz zmuszanie do niepodejmowania własnych zachowań (zgłaszania się do odpowiedzi, napisania poprawnie pracy klasowej, szukania wsparcia u dorosłych).
Do przemocy pozawerbalnej należą takie zachowania jak: zastraszające gesty i zachowania świadczące o możliwości uruchomienia agresji lub zrealizowania zapowiedzianej groźby, przedrzeźnianie i wyszydzanie, ostentacyjne ignorowanie, lekceważenie obecności oraz pomijanie w aktywności grupy, wykluczanie z grupy.
Pojęcia “przemoc szkolna”, “przemoc rówieśnicza”, “zastraszanie”, “znęcanie się”, “prześladowanie”czy “dręczenie”, proponowane jako polskie odpowiedniki angielskiego słowa bullying, są używane do opisu sytuacji, w której pojawiają się celowe, niesprowokowane, systematyczne i powtarzające się akty przemocy oraz agresywne zachowanie wśród dzieci i młodzieży, mające na celu wymuszanie, gnębienie i spowodowanie cierpienia fizycznego bądź psychicznego uczniów ze strony rówieśników w szkole lub poza nią.
Zjawisko przemocy szkolnej i zastraszania jest złożone i spowodowane przez interakcję czynników osobistych, emocjonalnych i poznawczych oraz środowiskowych- rodzinnych, społecznych i wyuczonych. W szczególności ważną rolę odgrywają:
- cechy indywidualne dziecka (osobowość, temperament, tempo rozwoju, traumatyczne doświadczenia)
- cechy rodziny dziecka (zbyt rygorystyczne lub zbyt swobodne metody wychowawcze, modele agresywnego zachowania, przemoc między rodzicami lub przemoc rodziców w stosunku do dzieci, niestabilne więzi między dziećmi i rodzicami)
- różnorodne aspekty środowiska szkolnego (niewystarczający nadzór, zbyt duża liczba uczniów, brak personelu dydaktycznego)
- psychologiczne środowisko szkoły (zmuszające do rywalizacji, nadzorujące, bezosobowe, skoncentrowane na wynikach, a nie na relacjach)
- polityka systemu edukacji (nadużywanie kar i wydalenia jako metod dyscyplinarnych, nagrody nieproporcjonalne do pozytywnych zachowań uczniów)
- stosunek dzieci, rodziców i nauczycieli do przemocy
- sposób ukazywania przemocy w mediach
- powszechne problemy społeczne powodujące wzmocnienie antyspołecznych zachowań (bezrobocie, ksenofobia i dyskryminacja wybranych grup społecznych)
Przemoc szkolna jest zjawiskiem z obszaru interakcji grupowych. Dotyczy nie tylko zastraszającego i jego ofiary, ale również wszystkich osób obecnych i świadomych zjawiska, czyli obserwatorów.
OBJAWY ZASTRASZANIA
Nauczyciele lub inni członkowie personelu szkoły (a nawet rodzice) mogą nie zauważyć bezpośrednich zdarzeń świadczących o znęcaniu się. Takie podejrzenia można powziąć, gdy zauważy się następujące przejawy bądź zdarzenia:
- poszarpane, uszkodzone i zdekompletowane książki, części ubioru
- trudne do wytłumaczenia blizny, siniaki, otarcia i nacięcia, mogące być śladami pobicia
- małą liczbę (lub brak) przyjaciół
- jawne lub zakamuflowane obawy dziecka przed chodzeniem do szkoły, powrotem ze szkoły, udziałem w aktywnościach rówieśniczych (np. zajęciach sportowych)
- spędzanie czasu podczas przerw w pobliżu nauczycieli i pomieszczeń administracyjnych
- \wybieranie przez dziecko nielogicznie dłuższej drogi do szkoły lub powrotu do domu
- utratę zainteresowania pracą szkolną lub nagłe wyraźne pogorszenie w nauce
- smutek, płaczliwość, depresyjność dziecka po powrocie ze szkoły
- częste skargi na bóle głowy, bóle brzucha lub inne problemy somatyczne
- kłopoty ze snem lub częste koszmary senne
- utratę apetytu
- lękliwość dziecka i niską samoocenę
Możliwe reakcje dziecka na doznanie przemocy obejmują:
- brak pewności siebie i niemożność sprzeciwu
- bierną akceptację aktów przemocy
- strach przed dalszymi aktami przemocy i karami ze strony dorosłych
- zakłopotanie, zagubienie, silny stres i panikę
- odosobnienie i rozpacz, lęk, depresję i próby samobójcze
- przekonanie o nieefektywności interwencji dorosłych
- przekonanie, że z powodu rozmów z dorosłymi o problemie zostaną poddane jeszcze większej agresji ze strony napastników
Dzieci, które stały się ofiarami zastraszania i przemocy, mogą:
- mieć zaniżoną samoocenę
- przejawiać stałe poczucie bezradności
- ujawniać pesymistyczne nastawienie wobec siebie i świata
- mieć małą wiarę w siebie
- być bardzo nieszczęśliwe w otoczeniu szkolnym
- mieć fałszywe przekonanie, że są odpowiedzialne za bycie nękanym
- często odczuwać silne napięcie i stres
- przejawiać niechęć do szkoły i odmawiać chodzenia do niej
- skarżyć się na brak kolegów bądź wykluczenie z grupy
- prosić o większe kieszonkowe (ponieważ są szantażowane przez sprawców przemocy)
- mieć mniejszy apetyt
- oddalać się od rodziny
Trudności w nauce i psychologiczne problemy spowodowane przeżywaniem lęku mogą powodować objawy psychosomatyczne, takie jak bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia snu, moczenie nocne. Wiele dzieci ma problemy psychiczne-lęki , fobie, depresję, ataki paniki. Niektóre mogą spróbować samookaleczenia, inne podejmują próby samobójcze. Dzieci systematycznie zastraszane mogą mieć objawy depresji w dorosłym życiu.
DOROŚLI JAKO OBSERWATORZY ZASTRASZANIA
Dorośli mają tendencję do niedoceniania powagi i nasilenia zjawiska zastraszania w szkole. Dzieci i młodzież wymagają wsparcia. Rodzice powinni uważnie wsłuchiwać się, w to co mówią im dzieci. Należy zadbać o dokumentowanie (sporządzanie notatek) wszystkich incydentów znęcania się, o jakich opowiada dziecko. Rodzice powinni zanotować nazwiska dzieci włączonych w zachowanie przemocowe, miejsce i czas jego występowania oraz to, co dokładnie się stało. Powinni niezwłocznie spotkać się z wychowawcą klasy i przedstawić mu swoje obawy. Powinni też dowiedzieć się, co zaobserwował nauczyciel- czy zauważył znęcanie się fizyczne bądź psychiczne nad dzieckiem, czy podejrzewał takie działania? Czy zaobserwował, że dziecko było prześladowane w trakcie zajęć klasowych lub podczas przerw, wykluczane z zabaw na boisku lub izolowane z innych form aktywności rówieśniczej? Jak dziecko daje sobie radę w relacjach z rówieśnikami? Warto zapytać nauczyciela, co zamierza zrobić, by wyjaśnić i powstrzymać przypadki znęcania się. Warto poprosić o pomoc pedagoga szkolnego lub zwrócić się do psychologa z poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Aby zapobiec przemocy i zastraszaniu w szkole, nauczyciele powinni:
- omawiać z uczniami ich prawa, zasady zachowania w szkole i sposoby radzenia sobie z przemocą i zastraszaniem
- zapewniać uczniom odpowiednie alternatywne sposoby wyrażania agresji (sport, sztuka) oraz zbliżone sposoby odnoszenia sukcesów i zdobywania uznania
- wzmacniać przyjaźnie między uczniami i podkreślać solidarność przyjaciół jako środek zwalczania przemocy i zastraszania
- uwrażliwiać rodziców na te zagadnienia w rozmowach indywidualnych lub na spotkaniach grupowych
- zająć się przyczynami izolacji i społecznego marginalizowania poszczególnych uczniów
- zabiegać o integrację szkolną nowych uczniów lub uczniów z problemami i specjalnymi potrzebami
- skutecznie kontrolować teren szkolny, na którym mogą wystąpić akty przemocy
Stwierdzenie przez nauczyciela faktu prześladowania w klasie obliguje go do bezzwłocznych działań:
- upewnienia dziecka-ofiary, że nie jest ono odpowiedzialne za przemoc wobec niego
- przypomnienia dziecku, że nauczyciel opiekuje się nim i jest po to, by je chronić
- zapewnienia dziecka, że wszystko może się zmienić, jeśli przerwie ono zmowę milczenia, i że mówienie dorosłym o aktach przemocy czy znęcania się nie jest donosicielstwem
- przedyskutowania na forum klasy (przy zachowaniu anonimowości osoby poszkodowanej) incydentu znęcania się jako poważnego problemu, za który wszyscy są odpowiedzialni, w celu pobudzenia klasowej solidarności
- przedstawienia dziecku praktycznych sposobów radzenia sobie z trudną sytuacją
- natychmiastowego poinformowania o wszystkim rodziców dziecka
- poinformowania grona pedagogicznego i władz szkoły
- jeśli zajdzie taka potrzeba- zwrócenia się (za zgodą rodziców dziecka) o pomoc do pedagoga szkolnego lub specjalisty w zakresie zdrowia psychicznego
Zwiększeniu bezpieczeństwa w szkole i sprawieniu, by przemoc była nieakceptowana, sprzyjają między innymi następujące działania podejmowane przez nauczyciela i wychowawcę w klasie:
- opracowanie wraz z uczniami listy zasad i konsekwencji znęcania się, przedyskutowanie jej i wywieszenie na stałe w dostępnym dla nich miejscu
- traktowanie wszystkich uczniów i każdego z osobna z szacunkiem i przyjaźnie
- ujawnianie pozytywnego zainteresowania sprawami ucznia i zaangażowania w nie
- ukazywanie siebie jako autorytetu odpowiedzialnie zabiegającego o szkołę bezpieczną i przyjazną
- nagradzanie uczniów za zachowania pozytywne i integrujące klasę
- umożliwienie uczniom wypowiadania się na temat znęcania w szkole i relacji rówieśniczych
- chronienie uczniów narażonych na zostanie ofiarą prześladowań zgodnie z zasadami i założeniami szkoły
- uważne wsłuchiwanie się w informacje od rodziców i uczniów, gdy mówią o znęcaniu się w klasie
- szybkie i skuteczne rozwiązywanie takich sytuacji, by uniknąć wzmacniania tych zachowań
- podejmowanie natychmiastowego działania po zaobserwowaniu przemocy i znęcania się, niebagatelizowanie i nielekceważenie dostrzeganych przejawów przemocy rówieśniczej
- nieodwołalne i nieuchronne wyciąganie konsekwencji wobec uczniów łamiących zasady
- zgłoszenie uczniów prześladowanych do pedagoga szkolnego, a jeśli sytuacja tego wymaga- do psychologa i/lub psychiatry dziecięco-młodzieżowego
- informowanie rodziców o sytuacjach związanych ze znęcaniem się i rozwiązywanie ich zgodnie z zasadami szkoły
- zachęcanie rodziców, by włączali się w system zapobiegania przemocy w szkole i przeciwdziałali znęcaniu się
Rodzice dziecka prześladowanego w szkole powinni być gotowi:
- słuchać
- wierzyć
- oferować wsparcie- zapewniać, że dziecko nie jest winne prześladowaniu i nie zasłużyło na nie. Rodzice powinni unikać osądzających komentarzy dotyczących zarówno swojego dziecka, jak i sprawcy, takie komentarze mogą bowiem pogłębić jego poczucie osamotnienia
- być cierpliwymi
- dostarczyć wiedzę- wyjaśnić, czym jest zastraszanie w szkole, jakie są jego mechanizmy i jak sobie z nim radzić
- opracować strategie radzenia sobie
W centrum „Amygdala” przyjmuje psychotraumatolog: Michał Dolistowski, osoby zainteresowane umówieniem konsultacji zapraszamy do kontaktu (pacjenci powyżej 15 roku życia) tel: 796-881-238